علیرضا نوروزی
مترجمان: 1) فاطمه عموحسینی 2) طاهره عظیمی‌نیا

چکیده: این مقاله به تحلیل وب جهانگستر می‌پردازد و پرسش مهمی را مطرح می‌کند: آیا وب در وقت کاربران صرفه­جویی می­کند؟ این پرسش در چارچوب «پنج قانون وب» تحلیل شده. معنای این قوانین چیست؟ این قوانین، اصولی بنیادی هستند که درکی عمیق و اساسی از وب جهانگستر ارائه می‌کنند. در نخستین نگاه این قوانین ساده به نظر می­رسند، اما در حقیقت، نگرشی ساده و شفاف از آن چیزی که وب باید باشد را بیان می­کنند. علاوه­براین، نگارنده قصد دارد کاربرد پنج قانون کتابداری رانگاناتان را برای وب بیان نماید.

کلید‌واژه‌ها: وب جهانگستر، قوانین رانگاناتان، پنج قانون علم کتابداری، [پنج قانون وب]

برای دیدن متن کامل بر روی ادامه مطلب کلیک کنید...

1. مقدمه
وب جهانگستر یک سامانه اینترنتی است که اطلاعات فرامتنی و گرافیکی را برمبنای پروتکل انتقال فایل (اچ‌تی‌تی‌پی)[2] توزیع می­کند. در واقع، وب یک سامانه فرامتنی جهانی است که دسترسی به مدارک نوشته‌شده به زبان نشانه­گذاری فرامتن[3] را که پیوند بین محتوای اسناد را چه به صورت محلی و چه به صورت از راه دور ممکن می‌کنند، فراهم می‌سازد. وب برای نخستین بار در سال 1989 توسط «تیم برنرز-لی»[4] در سازمان پژوهش‌های هسته‌ای اروپا در ژنو طراحی شد (Noruzi 2004).
ما در عصر هیجان‌انگیزی زندگی می‌کنیم. وب با تاریخ پانزده ساله خود از جمله مهم‌ترین و مؤثرترین فناوری­های قرن بیست و یکم است. انقلاب اطلاعات نه‌تنها قدرت حرکت و پیشرفت وب را فراهم می‌کند، بلکه تقاضای بی­سابقه­ای برای ذخیره، سازماندهی، اشاعه و دستیابی به اطلاعات را به دنبال داشته است. اگر اطلاعات، سکه رایج در نظام اقتصادی دانش‌محور باشد، وب بانکی است که اطلاعات در آن سرمایه­گذاری می­شود. یکی از ارزش‌افزوده‌های بسیار قدرتمند وب این است که استفاده‌کنندگان می­توانند در آن به‌صورت الکترونیکی و پیوسته به منابع دسترسی پیدا کنندـ و این، به هر دلیلی، در مجموعه­های سنتی مبتنی بر کاغذ فراهم نیست. وب موادی را به صورت پیوسته فراهم می‌آورد و در دسترس قرار می‌دهد تا بتوان از آن‌ها استفاده کرد، و این تفاوت واقعی بین وب و کتابخانه‌ها است.
بنابراین، مدیران وبگاه‌ها (وبدارها[5]) مجموعه­هایشان را بیهوده نساخته، بلکه آن‌ها را برای استفاده بنیان نهاده‌اند.وب به شهروندان مجازی[6] (کاربران) خود علاقه‌مند است، کاربرانی که از منابع وب به دلایل مختلف ـ به منظور آموزش، تفریح و سرگرمی خلاق، عدالت اجتماعی، آزادی‌های دموکراتیک، بهبود اقتصادی و کاری، پشتیبانی سوادآموزی، یادگیری مادام‌العمر، توسعه فرهنگی، و... استفاده می‌کنند. نتیجه این استفاده بهبود وضعیت اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست‌محیطی برای فرد و برای جامعه­ای است که در آن زندگی می­کنیم. بنابراین، وب باید نیازهای اطلاعاتی کاربران را شناسایی کند و برآورده سازد و خدمات گسترده‌ای را ارائه نماید.

2. پنج قانون کتابداری
«شیالی رامامریتا رانگاناتان»[7] (1972-1892) به عنوان پدر علم کتابداری هندوستان شناخته شده است. او قوانینی را بنیان نهاد که به عنوان بیان روشن خدمات آرمانی در یک کتابخانه مقبولیت عام یافته: «پنج قانون کتابداری» رانگاناتان (1931) یکی از آثار ماندگار در ادبیات علوم کتابداری و اطلاع­رسانی است و همانقدر نوین است که در سال 1931 بود. این عبارات مفید و مختصر، امروزه نیز مانند زمان انتشار آن‌ها، اگرچه نه در بیان، بلکه در محتوا و مفهوم، همچنان معتبر باقی مانده‌اند. این قوانین به طور مختصر خدمات مطلوب و فلسفه سازمانی اغلب کتابخانه‌های امروز را نشان می­دهند:
1. کتاب برای استفاده است.
2. هر خواننده­ای کتابش.
3. هر کتابی خواننده­اش.
4. در وقت خواننده صرفه­جویی کنید.
5. کتابخانه ارگانیسمی زنده و پویا است.
اگرچه امروزه این عبارات واضح و روشن به نظر می­رسند، ولی مسلماً آن‌ها برای کتابداران دهه­های نخستین قرن بیستم بدیهی نبودند روال دموکراتیک کتابداری که امروزه از آن بهره‌مندیم، در امریکا و انگلستان در نیمه دوم قرن نوزدهم شکل گرفته (Sayers 1957). برای رانگاناتان و پیروان او، پنج قانون کتابداری نخستین گام در جهت بنای کارهای کتابخانه برمبنای اصول علمی بود، که اصول کلی همه اقدامات کتابخانه‌ای نیز از این پنج قانون قابل اشتقاق است (Garfield 1984).
در سال 1992 «جیمز آر. رتیگ»[8] ششمین قانون را به عنوان گسترشی بر قوانین رانگاناتان مطرح کرد. او ششمین قانون را این گونه بیان می­کند که «هر خواننده­ای آزادی‌اش» و این فقط به نوع خدمات (به عبارت دیگر، در ساختار یا فراهم­آوری اطلاعات) قابل اطلاق است.
فناوری­های اطلاعاتی و ارتباطی نوین حاکی از آن است که دامنه قوانین رانگاناتان را به­خوبی می­توان برای محیط وب گسترش داد. امروزه درباره همان پنج قانون بحث می­شود و این قوانین در زمینه‌های فراوانی مجدداً به کار گرفته می‌شوند. از سال 1992 (صدمین سالروز تولد رانگاناتان)، چندین تن از پژوهشگران معاصر علوم کتابداری سعی کرده­اند تا پنج قانون وی را روزآمد، یا برای دیگر اهداف بازنویسی کنند.  
«"کتاب، خواننده و کتابخانه» عناصر اصلی قوانین رانگاناتان هستند. حتی اگر این کلیدواژه­ها را با عناصر دیگری جایگزین کنیم، این قوانین هنوز هم به خوبی نتیجه‌بخش خواهند بود. تاکنون چندین پژوهشگر، اصول و قوانین گوناگونی را بر مبنای قوانین رانگاناتان ارائه نموده‌اند. مثلاً «پنج قانون نوین کتابداری» توسط «مایکل گورمن»[9] (1998b)؛ «قواعد آموزش از راه دور» از «سانجایا میشرا»[10] (1998)؛ «پنج قانون نرم‌افزار کتابخانه» از «منتور کانا»[11] (2003)؛ «پنج قانون کتابداری کودکان» از «ویرجینیا والتر»[12] (2001)؛ «پنج قانون اتصال در وب» از «لنارت بیورنبورن»[13] (2004)؛ و «پنج قانون عملکرد مثبت / تنوع» از « تریسی دی. هال»[14] (2004).
از میان قوانین پیش­گفته، قوانین «گورمن» از همه مشهورترند. او قوانین رانگاناتان را با توجه به شرایط کتابخانه­های امروز و کتابخانه­های احتمالی آینده، دوباره تفسیر کرده است. «گورمن» پنج قانون نوین کتابداری را این گونه ارائه می­کند (Crawford and Gorman 1995):
1. کتابخانه‌ها در خدمت بشریت‌اند.
2. به تمام شکل­های انتقال دانش احترام بگذارید.
3. برای تقویت خدمات، هوشمندانه از فناوری استفاده کنید.
4. از دسترسی آزاد به دانش حمایت کنید.
5. به گذشته احترام بگذارید و آینده را خلق کنید.
«گورمن» عقیده دارد که رانگاناتان اصطلاح «علم کتابداری»[15] را آفرید و به زیبایی نشان می‌دهد که چگونه قوانین رانگاناتان در مسائل و چالش‌های آتی که کتابداران با آن مواجه خواهند شد، قابل کاربرد است (Gorman 1998a,b). البته «میدلتون»[16] (1999) معتقد است که قوانین «گورمن» تجدیدنظری در قوانین رانگاناتان نیست، بلکه از نقطه­نظر کتابداری که در یک جامعه پیشرفته کار می­کند، مجموعه کاملاً متفاوتی است. افزون براین، «جیم تامپسون»[17] (1992) در اعتراض به خدمات کتابخانه­ها، قوانین رانگاناتان را به صورت زیر بازنویسی می­کند:
1. کتاب برای انتفاع است.
2. هر خواننده­ای صورت حسابش.
3. هر نسخه­ای صورت حسابش.
4. از خواننده پول نقد بگیرید.
5. کتابخانه یک ارگانیسم اعتراضگر است.
اگر فردی به پنج قانون اصلی رانگاناتان در مورد علوم کتابداری یا یکی از تفسیرهای نوین این قوانین نگاهی بیندازد، مهم‌ترین تصور و اندیشه­ای که به ذهنش خطور می­کند این است که: کتابخانه­ها و وب برای تأمین نیازهای اطلاعاتی افراد به وجود آمده­اند.